Τουριστικός Οδηγός Ευρυτανίας

---

Στα λημέρια του Κατσαντώνη

Ξεκινώντας από το Καρπενήσι και κατευθυνόμαστε στον κεντρικό δρόμο προς το Αγρίνιο  και στου Κρέντη θα συναντήσουμε τη διασταύρωση προς Μάραθο και Άγραφα όπου και θα στρίψουμε δεξιά. Από το σημείο αυτό ξεκινά ο χωματόδρομος. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι ο Δήμος Αγράφων είναι ο μοναδικός δήμος της χώρας που δεν έχει ούτε ένα χιλιόμετρο ασφάλτου στο οδικό του δίκτυο. Αυτό μπορεί να φέρνει αμέτρητες δυσκολίες στους ντόπιους, για τον επισκέπτη όμως δεν παύει να είναι μια πρόκληση πολύ δελεαστική. Η κατάσταση βέβαια δυσκολεύει το χειμώνα, αλλά τη θερινή περίοδο, η διαδρομή είναι ονειρική. Το τοπίο γύρω μας είναι υπέροχο καθώς κινούμαστε κατά μήκος του ποταμού και η παρθένα βλάστηση οργιάζει γύρω μας. Όλα τα χρώματα της παλέτας της φύσης ξεδιπλώνονται μπροστά μας και συνεπαρμένοι από το τοπίο φτάνουμε στο πρώτο χωριό, το Μάραθο.

Μετά από συντονισμένες προσπάθεις των τοπικών φορέων πραγματοποιήθηκε μετά πολλών βασάνων η ασφαλτόστρωση ενός μεγάλο τμήματος, μέχρι την τοπική κοινότητα των Αγράφων.

---

Μάραθος

Το χωριό αυτό είναι η γενέτειρα του αγωνιστή του 1821 Κατσαντώνη και δεσπόζει σ’ αυτό η εκκλησία των Ταξιαρχών του 1592 με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες και εικόνες του 17°" αι. καθώς και η ενδιαφέρουσα εκκλησία του Αγ. Νικολάου Σέλλου του 1700. Όπως στα περισσότερα σημεία των Αγράφων υπάρχουν κι εδώ ορειβατικά μονοπάτια προς το νερόμυλο, τη θέση Βελή και τον Αϊ Λιά. Φεύγουμε από το Μάραθο και αφού περάσουμε από το μικρό χωριό Παραμερίτα στρίβουμε δεξιά προς τα Άγραφα.

---

Άγραφα

Το χωριό περιτριγυρίζεται από ψηλές βουνοκορφές και φαράγγια και ήταν το επίκεντρο των ιστορικών γεγονότων από το βυζάντιο μέχρι σήμερα, ενώ από το 1832 είναι η έδρα του ομώνυμου Δήμου.

Ο Άγγλος ιστορικός Φίνλεϋ έγραψε για την περιοχή: "Εκείνοι που κατοικούσαν στα Άγραφα είχαν χαρακτήρα ελεύθερου ανθρώπου και τους ξεχώριζε θάρρος και πνεύμα ανεξαρτησίας σε τέτοιο βαθμό που δεν συναπαντιόταν στα υπόλοιπα μέρη της Ελλάδας".

Την ονομασία του το χωριό φέρει από την εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας γιατί δεν ήταν εύκολη η είσπραξη των φόρων λόγω του εδάφους και του χαρακτήρα των κατοίκων. Οι κάτοικοι των χωριών αυτών είχαν διαγραφεί από τους φορολογικούς καταλόγους κι έτσι η περιοχή πήρε την ονομασία "Αγραφα". Στους Αγραφιώτες επετράπη από το Σουλτάνο Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή να καταρτίσουν στρατιωτικά τμήματα με Έλληνες οπλαρχηγούς "αρματολούς" για την τήρηση της τάξης. Έτσι δημιουργήθηκε το πρώτο αρματολίκι.

Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε μέχρι που ανέλαβε ο Αλή Πασάς, τον οποίο σκληρά πολέμησαν ο Κατσαντώνης, ο Δίπλας, ο Λεπενιώτης κ.α. Στα Άγραφα υπήρξε ανάπτυξη της οικοτεχνίας και των παραδοσιακών επαγγελμάτων, εξασφαλίζοντας υψηλό βιοτικό επίπεδο για τους κατοίκους τους. Αναφέρεται μάλιστα ότι ο Μέγας Ναπολέοντας είχε παραγγείλει στους αργαλειούς των Αγράφων 10.000 κάπες. Την περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και στον Εμφύλιο, τα Άγραφα υπήρξαν κέντρο τιτάνιων αναμετρήσεων (1940-1949). Το 1942 οι Ιταλοί έκαψαν το χωριό και το μόνο κτίριο που σώθηκε είναι το σημερινό Δημαρχείο. Το πανέμορφο χωριό κερδίζει αμέσως και τον πιο δύσπιστο επισκέπτη: τα φροντισμένα σπίτια με τους κατάφυτους κήπους, οι ζεστοί και φιλόξενοι άνθρωποι και το εντυπωσιακό τοπίο με τα πολλά αξιοθέατα μας προσκαλούν να μείνουμε το βράδυ στα Άγραφα για να μπορέσουμε να γνωρίσουμε την παραδοσιακή διασκέδαση αλλά και να εξερευνήσουμε με την άνεση μας την περιοχή.

 Αξίζει να κάνουμε και μια στάση στον νερόμυλο του χωριού, που λειτουργεί ως χώρος αναψυχής και ταβέρνα. Νερόμυλους θα συναντήσουμε και στα χωριά Βραγγιανά, Μάραθο, Τρίδεντρο και αλλού. Ακόμη όμως κι αν αρκεστούμε σ' ένα καφεδάκι στο καφενείο του χωριού θα συνεχίσουμε άνετα τη γνωριμία μας με τα Άγραφα. Μέσα στο χωριό των Αγράφων θα θαυμάσουμε τη μεγάλη πλατεία με τα τους αιωνόβιους πλάτανους, την πέτρινη εκκλησία του Αγ. Δημητρίου του 1900 στο κέντρο του χωριού, τη μεταβυζαντινή εκκλησία της Παναγίας του 1650 στο Κεφαλάρι - καραούλι του χωριού και το πέτρινο γεφύρι λίγο έξω από το χωριό. Ανάμεσα στα αξιοθέατα των Αγράφων ξεχωρίζουμε τη μεταβυζαντινή εκκλησία του Αγ. Γεωργίου που κτίστηκε το 1610 και έχει ολόπλευρες τοιχογραφίες. Η εκκλησία είχε βουλιάξει το 1887 και μετακινήθηκε ολόκληρη χωρίς να πάθει καμιά ζημιά.

Στον όμορφο οικισμό Σάικο, στο δρόμο προς την Καρδίτσα, βρίσκεται άλλη μια αξιόλογη εκκλησία, αυτή της Αγ. Τριάδας του 1641. Η ευρύτερη περιοχή των Αγράφων έχει μεγάλο ενδιαφέρον και για τους φίλους της ορειβασίας αλλά και της ιστορίας. Μπορεί κανείς να φτάσει στο φαράγγι του Αγραφιώτη που έχει ενταχθεί στο «Νατούρα 2000», το φαράγγι Χοντέικα, τη θέση Βελή όπου ο Κατσαντώνης σκότωσε το Βεληγκέκα το 1807, τις πολεμίστρες του Κατσαντώνη στο Βουϊδόρεμα της Χρύσως, το μνημείο του εμφυλίου πολέμου στη Νιάλα όπου από τον παγετό βρέθηκαν αντάρτες και στρατιώτες νεκροί, αγκαλιασμένοι, το Μουμτζέλι παλιό κάστρο - καραούλι και το βουνό Κουκουρούντζος. 

---

Τρίδεντρο

Αφήνουμε πίσω μας το χωριό των Αγράφων και συνεχίζουμε την πορεία μας στα βόρεια. Το επόμενο χωριό που θα συναντήσουμε είναι το Τρίδεντρο, κτισμένο στη δεξιά όχθη του ποταμού Αγραφιώτη. Από το Τρίδενδρο καταγόταν ο Νικόλαος Βελισδονίτης, αρχίατρος του Σουλτάνου το 17" αϊ Στην περιοχή του Τρίδεντρου θα δούμε το φυσικό μνημείο, τον "πλάτανο-σπίτι" και το πέτρινο γεφύρι κοντά στον οικισμό Χάνι Αγγέλου. Από το Τρίδεντρο ξεκινά μια πολύ όμορφη ορειβατική διαδρομή απόστασης περίπου 10 χλμ. -μπορεί να γίνει και με αυτοκίνητο 4X4- προς τα χωριά Γιαννίτσαρη, Ντελμίδη και Ασπρόρεμα.

Τροβάτο

Λίγο πριν φτάσουμε στο επόμενο χωριό, το Τροβάτο, θα συναντήσουμε έναν διαμορφωμένο από το Δασαρχείο χώρο με ένα μικρό ξύλινο σπιτάκι και πάγκους ακριβώς επάνω στην όχθη του ποταμού. Το Τροβάτο ένα ποιμενικό χωριό στο οποίο ξεχωρίζει η εκκλησία του Αγ. Δημητρίου του 1641 στην οποία βρίσκονται ενδιαφέρουσες εικόνες. Μια ταμπελίτσα στον τοίχο της εκκλησίας μας πληροφορεί ότι στην εκκλησία στεγάστηκε και λειτούργησε το Παιδαγωγικό Φροντιστήριο της Στερεάς και Καρπενησίου της ΠΕΕΑ το 1944. Τα χωριά που συναντάμε είναι μικρά και με λίγους κατοίκους και αποκτούν κάποια κίνηση κυρίως τα καλοκαίρια. Η διαδρομή όμως μέχρι εδώ είναι τόσο όμορφη που αξίζει να την κάνουμε.

---

Βραγγιανά

Επιστρέφοντας από το Τροβάτο στη διασταύρωση που θα συναντήσουμε προς τα Βραγγιανά αξίζει να κάνουμε μια στάση να φωτογραφίσουμε το μονότοξο πέτρινο γεφύρι. Όλη αυτή η περιοχή διασχίζεται από το ευρωπαϊκό ορειβατικό μονοπάτι Ε4. Λίγα χιλιόμετρα μετά τη διασταύρωση μπαίνουμε στα Βραγγιανά, ιστορικό κεφαλοχώρι ονομαστό για τη Σχολή που λειτούργησε οτην Αγ. Παρασκευή (Γούβα) το 1662 από τον Διδάσκαλο του Γένους Ευγένιο Γιαννούλη τον Αιτωλό. Από αυτή τη Σχολή βγήκαν διδάσκαλοι που δίδαξαν και εμψύχωσαν το σκλαβωμένο γένος των Ελλήνων. Από τα Βραγγιανά καταγόταν και ο μαθητής του Γιαννούλη, Αναστάσιος Γόρδιος που συνέχισε το εκπαιδευτικό έργο του Γιαννούλη στη Σχολή της Γούβας ως το 1729. Στην εκκλησία της Α γ. Παρασκευής (απέναντι από το χωριό) υπάρχουν τοιχογραφίες και εικόνες του ζωγράφου Ιωάννου του 1647. Την περίοδο εκείνη στα Βραγγιανά υπήρχαν 24 εκκλησίες από τις οποίες σήμερα σώζονται μόνο 3 που συγκεντρώνουν πολλούς προσκυνητές. Αυτές είναι η Αγ. Παρασκευή του 1605, ο Αγ. Ιωάννης του 1647 και ο Αγ. Δημήτριος του 1661.

Σε μικρή απόσταση από τα Βραγγιανά αξίζει να επισκεφθούμε το χωριό Βαλάρι ή Παλιοχώρι όπου υπάρχει η παλιά εκκλησία της Παναγίας. Το κτίριο έχει αναπαλαιωθεί και έχει αναπλαστεί ο γύρω χώρος. Μπορούμε επίσης να πάμε και στον οικισμό Κουστέσο με την εκκλησία των Αγ. Αποστόλων. Στο δρόμο της επιστροφής μας, σε μικρή απόσταση από τα Βραγγιανά και ανάμεσα στα χωριά Επινιανά και Άγραφα, στο σπήλαιο ενός γρανιτένιου βράχου, είναι κτισμένο το καθολικό της μονής της Παναγίας της Στάνας των Αγράφων. Κοιτάζοντας από μακριά το μοναστήρι μοιάζει κρυμμένο μέσα στη σπηλιά, ενώ τα λίγα δέντρα καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της μικρής εκκλησία. Μόνο ο τρούλος του ναού με τα στενόμακρα παράθυρα του, ξεχωρίζει κάτω από το χείλος του βράχου. Για να φτάσουμε θα ανεβούμε το χωματόδρομο με τις στροφές σε μια απόσταση 3 περίπου χιλιομέτρων. Η ιστορία του μοναστηριού είναι αναμεμιγμένη με πολλές παραδόσεις. Λέγεται ότι στα μέσα του 12" αι. βρέθηκε κατά θαυματουργό τρόπο από κτηνοτρόφους της περιοχής στο βάθος της σπηλιάς η εικόνα της Γέννησης της Θεοτόκου. Έτσι οι ευσεβείς κάτοικοι της περιοχής έκτισαν το πρώτο εκκλησάκι. Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι η εικόνα της Παναγίας μεταφέρθηκε εκεί, για να προφυλαχθεί την περίοδο της Εικονομαχίας από το χωριό Στάνο της Αμφιλοχίας, από το οποίο πήρε το μοναστήρι την προσωνυμία "της Στάνας". Μια ακόμη παράδοση αναφέρει ότι η ονομασία της προέρχεται από τις στάνες των κτηνοτρόφων που υπήρχαν παλαιότερα στη γύρω περιοχή. Ο ναός φαίνεται ότι είναι κτίσμα του 15°" ή 16™ αι. όταν η περιοχή είχε πυκνοκατοικηθεί, λόγω της εγκατάστασης των Τούρκων στη Θεσσαλία και στις άλλες πεδινές περιοχές. Τότε η Ευρυτανία και κυρίως η περιοχή των Αγράφων, είχε πολλές χιλιάδες κατοίκους, πλούσια κτηνοτροφία και ανεπτυγμένη βιοτεχνία. Αυτό αποδεικνύεται από το πλήθος των εκκλησιών που υπήρχαν σε κάθε χωριό, από τα μοναστήρια και τις περίφημες Σχολές των Αγράφων, που άκμασαν το 16° και 17° αι. με ονομαστούς Διδασκάλους.

Η εκκλησία είναι σχήματος σταυρικού με τρούλο, διαστάσεων 6x10 και ο τρούλος της υψώνεται περίπου στα 7-8 μέτρα. Η νότια και βόρεια κόγχη φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν για τα αναλόγια των ιεροψαλτών, ενώ περιορισμένη φαίνεται ότι ήταν και η ανατολική κόγχη του Ιερού Βήματος, λόγω της στενότητας του χώρου. Μικρό αλλά θαυμάσιας τέχνης είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο, οι δε εικόνες τόσο του τέμπλου όσο και αυτές του ναού είναι έργα ντόπιων αγιογράφων της Βυζαντινής Σχολής των Αγράφων (θεοφάνους, Διονυσίου κ.ά.).

Στη δυτική πλευρά σώζονται τοιχογραφίες, καθώς και στα άλλα υψηλότερα μέρη του κυρίως ναού. Αρκετά ευδιάκριτες είναι οι τοιχογραφίες του τρούλου με κυρίαρχη τη μορφή του Παντοκράτορα. Οι φθορές προήλθαν προφανώς από την υγρασία -φυσικό αποτέλεσμα της υγρότητας του σπηλαίου- και από επιχρίσματα νεωτέρων, οι οποίοι νόμιζαν ότι κατ' αυτόν τον τρόπο ομορφαίνει ο ναός.

Λέγεται ότι παλαιότερα η μονή είχε και μοναχούς, οι οποίοι τρέφονταν από την καλλιέργεια των μικρών κήπων της, από την κτηνοτροφία και τις εισφορές των προσκυνητών, οι οποίοι με ευλάβεια και οδοιπορία πολλών ωρών έφθαναν στη δύσβατη αυτή ορεινή περιοχή.

Το μοναστήρι σήμερα ανήκει στην ενορία Αγ. Γεωργίου των Επινιανών, από την οποία απέχει γύρω στα 12 χιλιόμετρα. Ευτυχώς οι κάτοικοι τόσο των Επινιανών, όσο και των άλλων χωριών των Αγράφων επιδεικνύουν βαθύ σεβασμό προς τη μονή, την επισκέπτονται συχνά και παρακολουθούν τις ιερές τελετές, που γίνονται εκεί από τους ιερείς των γύρω χωριών.

Επίσης παλαιότερα η μονή είχε πολλά αφιερώματα, τα οποία κατά την περίοδο 1942-1950 είχαν κρυφτεί σε διάφορα σημεία της. Φαίνεται άλλωστε ότι και οι μεγάλες πέτρινες πλάκες του Καθολικού έχουν ανασυρθεί, πιθανώς για την ανεύρεση κρυμμένων θησαυρών. Σήμερα καταβάλλεται προσπάθεια για την διαφύλαξη του τέμπλου, των εικόνων και των άλλων κειμηλίων της μονής. Η εκκλησία γιορτάζει στις 7 και τις 8 Σεπτεμβρίου.

---

Επινιανά

Κατεβαίνουμε το δρόμο από το μοναστήρι και κατευθυνόμαστε προς τα Επινιανά. Εδώ θα κάνουμε μια στάση στην εκκλησία του Αγ. Γεωργίου του 1890 καθώς και τους δύο νερόμυλους που σώζονται μέχρι σήμερα. Πολύ όμορφη είναι η βυζαντινή βρύση στην είσοδο του χωριού. Αν είστε φίλοι της περιπέτειας και των σπορ, τα Επινιανά είναι ιδανικά για εσάς. Το χωριό ενδείκνυται για ορειβατικές διαδρομές κατά μήκος των πολυάριθμων φαραγγιών και γι' αυτό το σκοπό υπάρχουν αρκετά χαραγμένα μονοπάτια. Ενδεικτικά σας αναφέρουμε μερικά από αυτά, όπως είναι το φαράγγι του Ασπρορέματος (που είναι και το πιο γνωστό) το οποίο διανύει κανείς σε 2 ώρες, το φαράγγι της Τρύπας, το φαράγγι της Ανηφόρας προς τη Φτέρη από την πέτρινη γέφυρα της Τζώρτιας κ.ά. Αν πάλι σας αρέσει η πεζοπορία ακολουθείστε τη διαδρομή Μοναστηράκι - Φτέρη που περνάει μέσα από τα Επινιανά και θαυμάστε τα υπέροχα τοπία που θα συναντήσετε.

---

Μοναστηράκι

Μετά τα Επινιανά επιστρέφουμε και πάλι στη διασταύρωση και ακολουθούμε το δρόμο προς το Μοναστηράκι, ένα όμορφο χωριό κτισμένο στη δεξιά όχθη του ποταμού Αγραφιώτη. Το χωριό έχει παλιά παραδοσιακή όψη αλλά είναι σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειμμένο. Αξιόλογες είναι η εκκλησίες της Παναγίας του 1800 και του Αγ. Δημητρίου του 1900. Μετά από περίπου μιάμιση ώρα πορείας από το χωριό μπορούμε να επισκεφθούμε τη βρύση και τη Σπηλιά του Κατσαντώνη όπου οι Τούρκοι έπιασαν άρρωστο το γενναίο ήρωα. Φυσικά μνημεία της περιοχής είναι οι πηγές του χωριού, η βρύση Μοσχολή και η υπόγεια σπηλιά στο Σύχνικο.

Στην πορεία της διαδρομής μας αναφερθήκαμε σε κάποια χωριά, εκκλησίες, πηγές και γεφύρια που συναντάμε. Ωστόσο ολόκληρη η περιοχή των Αγράφων είναι ένα τοπίο εξαιρετικού φυσικού κάλους. Τα νερά των ποταμών, του Αγραφιώτη, του Αχελώου και του Μέγδοβα που κυλάνε και διασταυρώνονται με τις αμέτρητες πηγές, τα απότομα βράχια και τα σκιερά φαράγγια, η ατίθαση βλάστηση και τα ανθρώπινα έργα που έχουν εναρμονιστεί απόλυτα με το φυσικό περιβάλλον συνθέτουν μια εικόνα που όμοια της σπάνια θα συναντήσουμε ξανά.

Κείμενα από τον Τουριστικό Οδηγό «Hermes Guide», εκδ. 2001,επιμέλεια Ελένη Δασκαλάκη